Inca-hoofdstad
Onlosmakelijk verbonden met de Inca's was Cusco ruim twee eeuwen de hoofdstad van het Incarijk. Volgens de legende was het de eerste Inca-vorst Manco Cápac die in de 13e eeuw Cusco stichtte. Met een gouden staf werden Manco Cápa en zijn zus (de kinderen van de Zon en de Maan) erop uitgestuurd om een geschikte plek te vinden voor hun koninkrijk. Verdween de staf geheel in de grond dan was dat een goddelijk teken voor het vestigen van de Inca-hoofdstad. En zo werd Cusco de hoofdstad. Maar het was de heerser Pachacútec die nog het meest zijn stempel op Cusco zou drukken. De negende Inca (1438-1471) maakte van Cusco het kloppend hart van het zeer uitgestrekte Inca-imperium dat toen zijn gouden eeuw doormaakte. Hij bouwde de stad in de vorm van een poema, dat een heilig dier is voor de Inca's. Het hoofd werd gevormd door Sacsayhuamán, een voormalig citadel en ritueel centrum en inmiddels een toeristische plek. Het lijf, het middengedeelte waar veel koninklijke paleizen stonden, werd gevormd door Cusco. Tenslotte was er nog het staartgedeelte waar de edelen woonden. In Cusco zijn bijna geen Inca-gebouwen gewaard gebleven. Gelukkig is de Incabouwstijl die in tegenstelling tot de Spaanse gebouwen als aardbevingen doorstonden, wel bewaard gebleven in de Inca-muren.
Spanjaarden arriveren
Toen de Spanjaarden het continent bereikte, liep het Inca-rijk helemaal door van Ecuador tot het zuiden van Chili. Dit eindigde allemaal in 1533 met de inname van Cusco. Veel Inca-gebouwen werden toen met de grond gelijk maakt. De restanten werden gebruikt voor Spaanse gebouwen, waarbij vaak letterlijk gebouwd werd op de fundamenten van Inca-gebouwen. Zo werd de kathedraal gebouwd op het paleis van de achtste Inca-vorst, Viracocha. De noeste arbeid voor de kerk die in totaal 100 jaar in beslag zou nemen, werd verricht door de inheemse bevolking. Zij bouwden met granieten blokken zoals ze dat gewend waren. Het Santo Domingo kerk- en kloostercomplex werd gebouwd op Coricancha - ooit de belangrijkste Zonnetempel van het gehele Inca-rijk. Na de komst van de Spanjaarden ontstond een mix van Spaanse en inheemse Andes cultuur. De vermaarde Cusco-school waar Inca's en mestizos geleerd werd te schilderen volgens Europese tradities is hiervan een mooi voorbeeld. Dat leverde een unieke mix op van Europese schilderkunst en inheems vakmanschap. Een beroemde inheemse schilder uit de vermaarde Cusco-school is Marcos Zapata. Zijn bekendste werk is 'Het laatste Avondmaal' dat je in de kathedraal kunt bekijken. Op dit doek geen brood en wijn maar typische Andesgerechten als cavia en maisbier. Laat in Cusco evenmin een aantal typische Andesgerechten aan je voorbij gaan. Is cava (cuy) je te gortig? Ga dan voor andere bekende gerechten als adobo (gekruid varkensvlees) of locros (hutspot van vlees of groenten). 
Plaza de Armas: het toeristisch en historische hart
Omgeven door restaurants, bars, discotheken, juweliers, reisorganisaties en oude Spaanse bouwwerken is Plaza de Armas het toeristisch hart van het hedendaagse moderne Cusco. Tegelijkertijd stikt het er ook van de schoenpoetsers en straatventers die van alles en nog wat verkopen, variërend van ponchos tot Inca-massages. Daarnaast zorgen inheemse groepen met hun markten voor veel bedrijvigheid. Ondanks de vele toeristen, de vasthoudende toeristenjagers en de Amerikaanse fastfood ketens is de inheemse Andes-sfeer sfeer nog volop aanwezig. Wat Plaza de Armas extra bijzonder maakt is haar Andes setting met op de achtergrond de karakteristieke bruine Andes-bergen. In de Inca-tijd was het huidige Plaza de Armas overigens Huacaypata geheten. Het Plein van de Strijder werd toen gebruikt voor ceremoniën en het zonnefeest Inti Raymi. Ook in de Spaanse periode speelden verschillende historische gebeurtenissen zich af op het plein. Zo werd in 1781 op het plein Túpac Amaru II terecht gesteld, de leider van een grote inheemse opstand. Het grootse plein vormt nu het onbetwiste hoofdpodium voor de belangrijkste feesten van de stad. Hiertoe behoren Corpus Christi, Semana Santa en het inheemse Inti Raymi.
Het artistieke San Blas
Op een paar blokken ten oosten van Plaza de Armas bevindt zich San Blas. Met zijn kronkelige straatjes, ateliers, restaurantje en cafés de meest schilderachtige wijk van Cusco. Tevens de aantrekkelijkste wijk om als reiziger te vertoeven in een van haar charmante hostels. Het artistieke karakter komt niet helemaal uit de lucht vallen. San Blas is van oudsher de wijk van kunstschilders, houtsnijders, beeldhouwers en de Quechua-adel. Dit proef je nog steeds, want ambachtsschap is overal aanwezig. Zo ook in Cuesta de San Blas. In deze karakteristieke steile straat zijn verscheidene ambachtswinkeltjes gevestigd, fijne adresjes voor souvenirs. Het ambachtsschap vinden we ook terug in Iglesia de San Blas. Haar houten kansel wordt gerekend tot de mooiste houtsnijwerken van Amerika. De grote artistieke historie van Cusco en omgeving vind je ook terug in verschillende precolumbiaanse musea. Ga hiervoor bijvoorbeeld naar Museo de Arte Precolombino. Het museum presenteert een fijne collectie van archeologische voorwerpen afkomstig van verschillende oude Peruaanse culturen. Of bezoek Museo Inca dat is gevestigd in een koloniaal gebouw dat alleen al een bezoek rechtvaardigt. Het museum herbergt de grootste Inca-collectie ter wereld.Uitvalsbasis voor de Heilige Vallei en Machu Picchu
Ook rondom Cusco zijn de Inca-voetstappen volop vindbaar. Net buiten Cusco bevindt zich de Heilige Vallei. Gevormd door de Urubamba-rivier omvat de vallei een verscheidenheid aan archeologische overblijfselen en Inca-plaatsen. Op maar een paar kilometer ten noorden van Cusco staat het Inca-fort Sacayhuamán. In het Quechua betekent dit 'Doorvoede valk'. Toen de Spanjaarden arriveerden, konden zij maar moeilijk geloven dat de Inca's zo'n imposant bouwwerk wisten te bouwen van reusachtige stenen. En dat ook nog eens zonder het gebruik van cement én bestand tegen alle aardbevingen. Met zijn drie rijen hoge, zigzaggende muren, terrassen en torens vormen de ruïnes nog steeds een machtig bolwerk. Op 33 kilometer van Cusco vinden we een ander hoogtepunt in de Heilige Vallei: Písac. Het dorp is vooral bekend vanwege een groot ruïne-complex van religieuze en militaire gebouwen. Písac geniet ook bekend om haar wekelijkse markt waar de nodige toeristen op afkomen.
Met afstand de bekendste Inca-trekpleister in de Heilige Vallei is natuurlijk Machu Picchu. Met de internationale ontdekking van Machu Picchu begin 20e eeuw werd Cusco opnieuw op de kaart gezet. Met de trein - een prachtige treinrit dwars door Inca-gebied - sta je vanuit Cusco in drie uur in Aguas Calientes. Het toeristendorp ligt het dichtst bij Machu Picchu en derhalve een optimale uitvalsbasis voor een uitgebreid bezoek. Dat kan met de bus of wandelend vanuit het plaatsje. Linksom of rechtsom, het is een absolute aanrader om 's ochtendsvroeg de zon zien op te komen in Machu Picchu. Een geliefd alternatief voor het bezoeken van Machi-Picchu is het lopen van de meerdaagse Inca-trail. Maar boek deze wel ruim van tevoren. De beschikbare plekken gaan namelijk als warme broodjes over de toonbank.